AS CAMPÁS BADALAN TAMÉN NA POESÍA GALEGA

Poucos instrumentos poden presumir, como a campá, de ter acompañado co seu badalar o discorrer da historia comunal das aldeas e lugares do noso país durante séculos. 

O seu uso como marcador dos ritos eclesiásticos católicos (misas, enterros, horas de oración....) e o seu emprego para certos usos civís (avisos de lume ou treboada, alertas, convocatoria de xuntanzas, sinal de festas, marcas horarias...) fixeron dela un elemento imprescindíbel do vivir colectivo e esta importancia ten o seu reflexo, como tentaremos mostrar neste artigo, na nosa poesía.

Non está clara a orixe da palabra campá, ao contrario do que acontece co seu sinónimo galego sino, que vén do latín SIGNUM (‘sinal, aviso’). Para uns, campá deriva do latín CAMPANA, verba que designa unha especie de balanza romana; para outros, procede do nome da rexión italiana de Campania, que ten a cidade de Nápoles como capital. Argumentan estes últimos que foi un bispo desa rexión, chamado Paulino, quen a introduciu no culto cristián, aló polo século VI. 

Instrumento de confección artesanal que ten en Arcos da Condesa algunha das sagas de máis antigüidade e pericia construtora de toda Europa (véxase o libro A tribo sabe, de Vázquez Pintor, Eds. Xerais, 1999), a campá defínese como un instrumento sonoro constituído por unha peza oca, xeralmente de bronce, de forma aproximadamente tronco-cónica, dentro da que se move libremente unha peza metálica suspensa por unha argola, o badalo, tamén chamado badal, batel ou badallo, sobre o que existen ditos como estes: “O badal é un dente que chama á xente” e “O badal da campana por todos chama”. O badalo golpea a campá ao mudar esta a súa posición ou ben cando se tira del para os lados. 

A parte intermedia da campá denomínase barriga, mentres que a fita metálica que percorre a parte baixa, seguindo a boca, recibe o nome de aresta.

Quen toca ou fabrica campás recibe o nome de campaneiro ou sineiro (forma esta última convertida nalgunhas zonas da Galiza en apelido), porque o nome badaleiro, que significa o mesmo, úsase exclusivamente para alcumar despectivamente á persoa indiscreta, que anda por aí a contar o que non debe...

A acción de tocar as campás desígnase cos verbos badalar, badalexar, badalear ou batelar, aínda que se os toques son curtos e seguidos fálase de repenicar ou repicar. 

Cada toque da campá é unha campaiñada ou unha badalada (coas variantes batelada e batalada). Un xogo de campás que crean unha melodía denomínase carrillón. 

Por outra banda, campanario, campanil, espadana ou sineira son algúns dos nomes que recibe a parte da torre en que se suspenden as campás. Para as de pequeno tamaño, empregadas co gando e feitas case sempre de ferro, existen diversas designacións: choca, chocallo, chocalla, cinzarra...

Coa campá como referencia básica existen no noso idioma numerosos refráns e paremias: “Facer algo a campá ferida” (facelo ao son da campá); “Botar as campás a voar” (precipitarse, facer algo antes de tempo); “Ser un campá de lá” (ser demasiado brando ou bo); “Ser como unha campá grande” (ter un vozarrón, falar con voz moi forte); “Non se pode ir na procesión e repicar as campás”(hai cousas que son incompatíbeis de seu); “Tocar a campá por alguén” (estar alguén a piques de morrer); “Cal é a campá, tal é a campanada” ou “Cada campá dá a súa badalada” (as accións das persoas responden ao seu carácter), etc.

A polivalencia no uso social é un dos trazos definidores do instrumento que nos ocupa. Hai un dito moi fermoso e ocorrente sobre esta característica, que di: “Dilín, dilón, que pasa a procesión; dilín, dilón, que as doce logo son; dilín dilán, que todos nela van; dilán, dilín, que ao cabo eu non a vin”.

Bo reflexo desa mesma polivalencia ofrécenolo o seguinte poema de Eladio Rodríguez González, recollido do seu libro Oraciós Campesiñas (1927) e intitulado "Badaladas":

Campanas da miña aldea,

repiniqueiras campanas,

despertadoras dos ecos

que durmiñan na comarca;

miñas campanas queridas,

que na torre penduradas

presidides e gardades satisfeitas

a doce paz aldeana...

Inda que vos teño lonxe

lévovos dentro da i-alma,

i-a todas horas

oio as vosas badaladas,

que borcan nos campos montós de sonidos

e prenden nos eidos niñadas de cántigas.

Como léngoas toleironas

que algueireiras se desatan,

anunciádel-as romaxes

o mesmo que tarambainas,

reloucando de contentas,

alegres coma unhas páscoas,

desfeitas en repinicos

i-â retesía coas gaitas

que andan coas músicas

pol-a comarca

tocando á mais tocar de pobo en pobo

ribeiranas i-alboradas

naméntral-os vosos ecos,

cheos de doces lembranzas,

valeiran nos campos montós de sonidos

e prenden nos eidos niñadas de cántigas.

Cando tocades á morto,

choromiqueiras e lánguidas,

os vosos ecos dooridos

métense mesmo nas almas,

e moitos ollos

se enchen de bágoas,

i-en moitos beizos hai rezos

e hai pregarias...

e tanto de misterioso

teñen entón as vosas badaladas,

que eu non sei se son ofrendas

dos que se quedan pr’os que marchan

ou se son voces dos mortos

que así pol-os vivos chaman...

¡Soilo sei que dades á cantos vos sinten

a fonda tristura das doces baladas!

Tan axiña como o día

nace, sona o toque de alba,

que desperta

ôs que traballan

i-é coma un canto de vida

e de espranzas.

E cando co lusco e fusco

vai quedándose en calma a comarca,

o toque da oración síntese

como salmodia pantástica

como laído

d’unha noitébrega fada,

que se perde por entr’os curutos

levando consigo niñadas de cántigas.

¡ Campanas da miña aldea,

que unhas veces choran i-outras veces cantan!

Miñas campanas queridas,

sempre gardadoras da paz aldeana...

Eu non sei qué de misterios

hai nas vosas badaladas.

Hoxe esparexedes saloucos;

mañá cantaredes Hosannas.

Sodes romedo

da vida humana...

Pregoeiras das alegrías

e das disgracias,

un día chorimiqueiras

i-outro día tirulecas e tarambainas,

sempre graves e solemnes,

tendes nas vosas tocatas

o louco trouleo dos días de festa

i-a fonda tristura das doces baladas.

O sentimento de orgullo que xeraba no seo dunha comunidade da Galiza rural a comezos do século XX o feito de dispor de campá nova foi obxecto da inspiración poética do sacerdote Xosé Crecente Vega nunha composición intitulada, precisamente, "A campana nova", que se ambienta na propia parroquia natal do autor, Santa María de Outeiro, no concello de Castro de Rei, na Terra Cha luguesa, e que di así:

"O domingo acudeu correndo ó adro

cuase toda a parroquia.

Era un día moi grande pra os de Outeiro:

chegara un carro coa campana nova.

É unha campana grande.

Oise máis de dúas leguas á redonda.

Ten de boca unha vara

e pesa vinte arrobas.

"¡A ver quen a ergue en peso!"

- dixeron - i achegáronse os valentes,

e cuspiñando as maos,

pisando firme e aprentando os dentes,

houbo catro que a ergueron cuase un furco:

Antón do Castañal, Pepe da Veiga,

Ramón de Villarede,

e Sidro da Grandela.

Logo despois atáronlle o badal.

E n'houbo máis que un par de puños de home

que da terra a poidesen destetar.

E foron os dous puños

de Antón do Castañal.

As campás e os seus toques

Hai, basicamente, tres xeitos de tocar as campás: o toque (o badalo golpea de forma pausada), o repique ou repenique (o badalo golpea vivamente) e o volteo (a campá voa, isto é, móvese dunha banda a outra con forza e o badalo golpea acompasado con ese movemento). As combinacións resultantes permiten falar de diversos tipos de toques, con significacións distintas que calquera veciño recoñecía de maneira inmediata ata non hai moito tempo.

Existe, en primeiro lugar, o chamado “toque de festa”, anunciador e algareiro, amiúde acompañado polos estralos dos foguetes e pola música de gaitas e zanfonas, como retrata no poema “O día de festa” Valentín Lamas Carvajal:

Chegou a festa da nosa aldea,

hoxe os veciños van a folgar,

chegou a festa, ¡bendita sea!

¡Afellas tarda ben en chegar!

Vai a alborada tocando a gaita

que inframa tódolos corazós,

vailles dicindo que é día de festa

e que se ergan que sai o sol.

Diante das crocas brincan os nenos,

fan os foguetes, ¡xiíí, xiíí... tras, tras!

Violís, zanfonas, tocan os cegos,

e repinican moito as campás [...]

Outro toque distinto é o de chamada ao oficio relixioso, ou “toque de misa”, plasmado por exemplo en versos do poema “Misa da mañán”, de Amado Carballo:

Cinguen anelos ridentes

nos dediños da mañán,

toda de branco vestida,

pois vaise casar co mar,

as campanas da parroquia,

vella madriña aldeán [...]

Polos campos perguiceiros,

a baldada campaíña

bautiza a alma da paisaxe

con choiva de auga bendita [...]

Existe, así mesmo, o “toque procesional”, que acompaña habitualmente o paso da comitiva arredor da igrexa nas festividades relixiosas e que se reflicte neste fragmento de “A romaxe de Tardade”, de Mato Vizoso, publicado no Heraldo de Villalba en 1918: 

[...] Descubrídevos, romeiros,

que xa sai a procesión

vámonos tras dos gaiteiros

con amor e devoción.

E catade pr’a Santiña

que garrida e leda vai

o arredor d’a súa casiña

c’unha surrisa que atrai.

Esa campá que repica

di, pra quen-a entende ben,

“sin a grácea que suprica

d’aquí non se vai ninguén” [...]

O “toque de defuntos” é, probabelmente, o máis impactante e significativo de todos cantos as campás poden dar, ao se asociar á temida morte. Caracterizado polas badaladas longas, de cadencia lenta e solemne, serve de anuncio da defunción e, amiúde tamén, como acompañamento da comitiva que traslada ao cemiterio desde a casa, a igrexa ou o tanatorio o cadáver, para o seu enterramento. Este toque enche de tristeza, como recoñece López Saavedra nun poema publicado no semanario lugués A Monteira, en 1889 (“Campaniña, non toques / xa tan tristeira, / que canto mais t’escoito / dasme mais pena; / pois vexo escuras / sombras fuxir... y-á presa / baixando âs tumbas”) e constitúe unha especie de derradeira despedida da parroquia ao defunto, como advirte Mariño Lago en versos do seu libro Fonte senlleira (1971):

As campás sementan

coitelos de bágoas

por riba da aldeia

en mornos latexos apreixada. [...]

Campás sin trégolas.

Unha pregunta baixa

coma pomba ferida.

Voa o mesmo que fume de pregaria [...]

Campás da miña aldeia,

que tendes tristura na serán crara,

vós sodes a lingua i o alento dende onde

nos dan o derradeiro adeus as ialmas.

Tamén se relaciona o “toque de defuntos” coa data do primeiro de Novembro, de tan viva tradición no noso país. Mentres nalgunhas zonas os nenos saían á rúa con colares de ‘zonchos’ (castañas cocidas sen pelar, ensartadas logo nun fío), para llas regalar a quen encontrasen, e mentres en toda Galiza as familias enchían (e aínda enchen) de flores as tumbas dos seus seres queridos, as campás de moitas igrexas batelaban este toque longo e pausado, poñendo unha nota de seriedade e reverencia en todos os corazóns. Por iso o poeta muxián Xervasio Paz Lestón, emigrado na Arxentina desde 1911 e activista da “Irmandade Galega”, pedía:

Camposantiño aldeán

que acougas cabo da igresia

cuberto de herbas vizosas [...]

Camposantiño aldeán,

esto pedirte quixera:

Cando o ban-ben das campanas

se espalle pol-as aldeas

neste día de difuntos

para falarlle as concencias

que, entre os fumes da ilusión,

somos aves pasaxeiras;

cando os bronces resonantes

sua oración de bronce rezan,

dilles que o fagan tamén

pol-os que, nados na aldea,

foran deixal-os seus osos

en chan de patria estranxeira:

pol-os que nunca serán

abono pras tuas herbas

¡e que viviron soñando

volver, algún día, a Terra!

Unha variante do “toque de defuntos” é a que se interpreta pola morte dun “anxiño” (criatura de pouca idade). O seu característico son é “traducido” nalgúns lugares polo común da xente como o toque de “non-vén-máis”. Lamas Carvajal evócao no poema “Anxeliños ó ceo”, de Saudades Gallegas (1880):

Repinican as campanas;

camiño d’o Cimeterio,

levado ô lombo de catro

que foron seus compañeiros,

vai n-unha caixa postiño

o calávre d’un pequeno,

que mais que morto semella

dormido ánxel d’o ceo [...]

Na Galiza tradicional os distintos momentos da xornada marcábanse, cando os reloxios aínda non estaban ao alcance do común da xente, mediante toques de campá. No mencer sonaba o “toque de alba”, ao que alude no libro Cousas d’a aldea (1891) Aureliano Xosé Pereira nestes termos: “D’a campá d’a irexa / soa a badalada / e d’os paxariños / óese a piada [...]”.

Ao mediodía as campás batelaban o chamado “toque de Ángelus”, convocando ao rezo.  No poema “A Calzada de Cambados”, de Ramón Cabanillas, incluído en Da Terra asoballada (2ª edición, 1926), lemos: 

“[...] Son as doce. 

Xoga o vento

co fino e dondo tanguido

da campana do Convento,

e rodan as badaladas

sin rumbo, a ir e vir, voando

como pombas asombradas [...]”. 

 Xosé Vázquez Pintor, no poema “Nesta metade é cando rompe a luz”, do libro Rotación violeta (1996), evoca tamén o momento deste toque, que significaba a interrupción por uns instantes dos labores agrícolas: 

[...] Cando neno, aquí neste segundo exactamente

o sancristán turraba do badal

para o anuncio dos rezos

e parábanse os labregos como autómatas con Deus

de cara a cara, tuteando as barbas

brancas que os iconos definían nas igrexas.

Eu ollei rezar sobre da terra unha muller

tan meritísima que se chamaba Mercedes,

coas mans agradecidas e os labios serenísimos

a dar vivas ao seu cristo de nácar [...]

Por último, ao morrer o día, no preciso instante que Cabanillas describía no seu libro Samos como “hora santa en que ó tanxer dos sinos / o ceo abrindo as portas deixa escoitar os hinos / dos anxélicos coros”, sonaba por toda a parte o chamado “toque de oración”, que Lamas Carvajal retrata así:

O sol morreu; os probes labradores,

seus eidos e seus montes van deixando

cansos de traballar;

seus capulos pechando van as frores,

fanse máis perceutibres os rumores

e mor a soedá.

A noite chega co seu pardo manto

salpicado de nubes e de estrelas,

a lúa saíndo vai;

verten os tristes seu oculto pranto,

congoxosas suspiran as fontelas

que bulen polo val.

¡Horas subrimes de misterios e calma,

de soedades de amor e poesía!

¿Quen non goza con vós?

Quen non sabe sentir, quen non ten alma,

en alas de tan prácida harmunía,

non chega xunto a Dios.

En medio do concerto sin segundo

que fan as noites dolces e caladas,

resoa o triste son

das campás, que cal voces doutro mundo

dobran con misteriosas bateladas

o toque de oración.

¡Cantas veces de neno unha pregaria,

cal o espritu dun arcánxel pura,

chorando, a Dios erguín,

cando dunha eremita solitaria,

oculta do camiño na fondura,

ese toque sentín!

Hora solemne cando morre o día

e resoan nos montes e nos hortos

cen cántigas de amor

i o místico rumor do ¡Ave María!,

cando os vivos que rogan polos mortos

murmuran a oración.

Detense o viaxeiro reverente,

e pensando nos ceos, o afrixido,

sinte as coitas pasar;

o infame, trema; cala o maldicente,

e con respeto, escoitan o doído

lamento das campás.

Nese metal bendito Dios nos fala

a cada vez que morre a luz do día

e vén a soedá;

o sol morreu, a natureza cala

e din coros de amor ¡Ave María!

no ceo, terra e mar.

Non sei que voz nin que secretos lazos

pra decir e xuntar cousas sin nomes,

ten ese triste son;

pois resoa nas chouzas e nos pazos,

estremecendo o corazós dos homes

o toque de oración.

A este “toque de oración”, que fechaba a xornada, chamábaselle tamén “toque de ánimas”. Cabanillas, en No desterro (1913), retrataba o clima de paz e acougo que atravesaba ese instante do día, co son das campás de fondo: “ As ánimas tocan / A xente labrega, / que á paz dos casares / retorna da veiga, / deténse, i a frente ó chan incrinada, / presínase e reza! / A aldea repousa [...]”.

Claro que na poesía galega aparecen tamén campás con toques peculiares e específicos, que non corresponden nin a ceremonias relixiosas nin a instantes dunha xornada calquera do calendario, mais que tamén axudan a facer deste instrumento unha referencia querida e recoñecida pola xente.

É o caso da campá que soa premonitoriamente no poema “Prá Habana”, de Rosalía de Castro, do libro Follas Novas (1880), anunciando o infeliz destino de moitos dos que emprenden a travesía transoceánica como emigrantes: “¡No sembrante a alegría, / no corazón o esforzo, / i a campana harmoniosa da esperanza, / lonxe, tocando a morto!”.

Ou, tamén, o da campaíña da inclusa que evoca Amador Montenegro nun poema publicado no xornal lugués A Monteira, nos finais do século XIX: “Xir’o torno, reso’a campailla, / Escoitas’un baguido: / Unha mai sen entranas abandona / N-aquel istant’un fillo. / Fora, marcha entr’as sombras á esconderse / Aquela fera humana; / Drento; corre unha virxen candorosa / Y ó tenro enfant’abraza”.

Referímonos, igualmente, ao “sino de proa”, esa campá que levaban antigamente os barcos para dar sinais da súa presenza durante a navegación no medio da néboa e que Manuel Antonio menciona no poema “Guarda de 12 a 4”, do seu libro De catro a catro: 

“O sino de proa

emoveita voz astral

zarpou bogando despedidas [...]

A alba intrusa

bateu as catro horas

Era o sino de proa

que tornaba do Mar”.

Tamén está presente a campá nos grandes reloxios das torres municipais ou catedralicias, marcando como a “Berenguela” compostelá o discorrer das horas. 

No poema “O engado das tres”, de Foulas, Manuel Antonio alude a esa presenza: 

“As tres da noite

descen da súa torre

nos seus

tres

longos

pasos

ás prazas silandeiras

empedradas de sombra

pra solagarse no cuncal da fonte

cheo de eternidades rezareiras”.

Por último, a vida das comunidades monacais tamén encontraba no son da campá a referencia necesaria para a transición entre os diversos labores e angueiras do ora et labora, tocando os “laudes”, os “maitines”, a “hora sexta” e a “hora nona”. Así o pon de manifesto Cabanillas no seu libro Samos (1958):

Día tras noite, da leial amiga

as bateladas graves e sonoras,

con ledicia e dozura de cantiga,

marcan e miden o correr das horas.

Servidora da Régoa, voz do Abade,

sempre atenta ó mandado, sempre alerta,

en tributo á craustral Comunidade,

labouras, crases e oracións concerta [...]

  

E así o evoca, igualmente, nunha sexteta, con saudades de antigo seminarista en Mondoñedo, o poeta e sacerdote Xosé Crecente Vega:

"Campaniña do Convento

oínte en soños tocar,

cuase brinquei de contento.

Tocabas á mañanciña;

despertei i estaba lonxe...

¡Campaniña! ¡Campaniña!"