A nosa intención, ao afrontarmos a confección deste relatorio, non é outra que a de ofrecer un peculiar paseo pola historia da literatura galega medieval (paseo necesariamente parcial e incompleto) á procura de referencias á natureza, para así reflexionarmos en voz alta sobre aspectos como cal é tratamento ou relevancia que se lle dá nese contexto histórico; que misión simbólica ou discursiva se lle confire; que elementos, paisaxes e/ou lugares se destacan nela e que autores e autoras xogan un rol destacado na abordaxe desta temática concreta.
Partamos, no entanto, dunha tese ou idea forza xeral que o propio
“percorrido” histórico e textual que propoñemos debería
demostrar de seu: a literatura galega é, sen lugar a dúbidas, un
sistema especialmente sensíbel, propenso e permeábel á presenza
da natureza.
Moitas e diversas son as causas deste fenómeno, mais atrevémonos a resumilas, inda pecando probabelmente de reducionismo, en tres:
- a físico-xeográfica, que responde, en derradeira instancia, á enorme riqueza, singularidade e variedade de hábitats, elementos orográficos e especies naturais dun país como o noso, relativamente pequeno en extensión, pero riquísimo en diversidade e contrastes paisaxísticas: ríos, canóns, rías, cantís, praias, montes, cuíñas, lagoas, chairas, bosques …
- a antropolóxica, relacionada con factores como a esencial continuidade no poboamento desde etapas históricas moi remotas; o alto grao de dispersión da poboación no territorio e a histórica fraqueza dos ámbitos urbanos ata épocas relativamente recentes; a variedade de estratexias económico-sociais no aproveitamento dos recursos naturais; o enorme peso do modelo agrario/mariñeiro tradicional ata épocas moi recentes, etc.
- a simbólico-cultural, que, pondo de lado o período que nos vai ocupar, está relacionada posteriormente co propio proceso de toma de consciencia do país, a partir da Ilustración (s. XVIII) e, nomeadamente, desde o Rexurdimento (século XIX). No discurso que desde o galeguismo se vertebra sobre a propia identidade aparecerá como referencia basilar, como fundamento ideolóxico e como vínculo sentimental primario a idea de Galiza como “a Nosa Terra”.
Antes de comezarmos o noso percorrido pola historia e polos textos literarios, cómpre tamén que fagamos unha consideración previa sobre outro tópico moi estendido, o que atribúe un peso esmagador do rural na construción literaria da imago do país, en detrimento do mundo mareiro/mariñeiro. Segundo esta visión, a Galiza labrega, agraria, gandeira e do interior tería sido claramente hexemónica no canon literario galego. Por dicilo con exemplos: teriamos unhas conmovedoras Memorias dun neno labrego de Neira Vilas e uns extraordinarios poemarios como Terra Chá de Manuel María e Os eidos de Novoneira entre os libros máis emblemáticos das nosas letras, sen que se poidan sinalar equivalentes co mundo do mar como protagonista… Todo é relativo, porén … Mergullándose polos océanos da bibliografía, un atopa, en realidade, moitísimo máis mar presente no corpus literario galego do que o tópico proclama. Agardamos poñelo de manifesto nas liñas que seguen.
Moitas e diversas son as causas deste fenómeno, mais atrevémonos a resumilas, inda pecando probabelmente de reducionismo, en tres:
- a físico-xeográfica, que responde, en derradeira instancia, á enorme riqueza, singularidade e variedade de hábitats, elementos orográficos e especies naturais dun país como o noso, relativamente pequeno en extensión, pero riquísimo en diversidade e contrastes paisaxísticas: ríos, canóns, rías, cantís, praias, montes, cuíñas, lagoas, chairas, bosques …
- a antropolóxica, relacionada con factores como a esencial continuidade no poboamento desde etapas históricas moi remotas; o alto grao de dispersión da poboación no territorio e a histórica fraqueza dos ámbitos urbanos ata épocas relativamente recentes; a variedade de estratexias económico-sociais no aproveitamento dos recursos naturais; o enorme peso do modelo agrario/mariñeiro tradicional ata épocas moi recentes, etc.
- a simbólico-cultural, que, pondo de lado o período que nos vai ocupar, está relacionada posteriormente co propio proceso de toma de consciencia do país, a partir da Ilustración (s. XVIII) e, nomeadamente, desde o Rexurdimento (século XIX). No discurso que desde o galeguismo se vertebra sobre a propia identidade aparecerá como referencia basilar, como fundamento ideolóxico e como vínculo sentimental primario a idea de Galiza como “a Nosa Terra”.
Antes de comezarmos o noso percorrido pola historia e polos textos literarios, cómpre tamén que fagamos unha consideración previa sobre outro tópico moi estendido, o que atribúe un peso esmagador do rural na construción literaria da imago do país, en detrimento do mundo mareiro/mariñeiro. Segundo esta visión, a Galiza labrega, agraria, gandeira e do interior tería sido claramente hexemónica no canon literario galego. Por dicilo con exemplos: teriamos unhas conmovedoras Memorias dun neno labrego de Neira Vilas e uns extraordinarios poemarios como Terra Chá de Manuel María e Os eidos de Novoneira entre os libros máis emblemáticos das nosas letras, sen que se poidan sinalar equivalentes co mundo do mar como protagonista… Todo é relativo, porén … Mergullándose polos océanos da bibliografía, un atopa, en realidade, moitísimo máis mar presente no corpus literario galego do que o tópico proclama. Agardamos poñelo de manifesto nas liñas que seguen.
***********
É nas chamadas cantigas de amigo, o xénero maior de orixe autóctona da nosa lírica medieval, e máis nas pastorelas, xénero menor de importación transpirenaica, onde se fai máis presente a natureza e os seus diversos elementos, en contraste co que acontece na cantiga de amor, desprovista case por completo de referencias desa índole entre nós, a pesar de que o seu modelo provenzal, a cançó, si constaba a miúdo de “exordio primaveral” e de notas paisaxísticas.
O xénero da pastorela, do que conservamos unicamente oito
textos galego-portugueses, amósanos o encontro casual entre un
trobador de clase privilexiada e unha mociña pastora, de aí
o nome. Ese encontro prodúcese sempre en plena natureza (nun bosque,
á beira dun río, nun camiño …) e dá pé case sempre a un
diálogo de amores entre ambos protagonistas, con finais diversos.
O clérigo Airas Nunez (V 454) comeza a súa pastorela contándonos
que “Oí og’eu ũa pastor cantar / du cavalgava per ũa ribeira
(…) / E eu oí-a suspirar entón / e queixava-sse estando con
amores / e fazia guirlanda de flores”. Don Dinís (B 547) sitúa
tamén a visión da mociña nun marco natural delicioso: “Vi oj’eu
cantar d’amor / em um fremoso virgeu, / unha fremosa pastor…”.
Pola súa vez, o trobador portugués Johan Pérez de Aboim (B 676) indica que “Cabalgava noutro dia / per o caminho francês / e ũa pastor siia / cantando con outras tres / pastores (…)”. O xograr Pedr’Amigo de Sevilha (B 1098) ten un encontro nas ribeiras do Sar compostelán cunha pastora “que, poys fui nado, nunca vi tan bela”. Requírea para ser o seu “entendedor” (amante) ofrecéndolle a cambio toucas de Estela, panos, doas e boas cintas de Rocamador e ela, tras algún reparo inicial, finalmente acepta …
De Johán Airas (B 967) é o seguinte fragmento da súa coñecida pastorela “Pelo souto de Crecente”, que presenta o motivo das aves cantoras no amencer como expresión natural ou “melodía de fondo” do sentimento amoroso e, por extensión, da alegría de vivir:
Pola súa vez, o trobador portugués Johan Pérez de Aboim (B 676) indica que “Cabalgava noutro dia / per o caminho francês / e ũa pastor siia / cantando con outras tres / pastores (…)”. O xograr Pedr’Amigo de Sevilha (B 1098) ten un encontro nas ribeiras do Sar compostelán cunha pastora “que, poys fui nado, nunca vi tan bela”. Requírea para ser o seu “entendedor” (amante) ofrecéndolle a cambio toucas de Estela, panos, doas e boas cintas de Rocamador e ela, tras algún reparo inicial, finalmente acepta …
De Johán Airas (B 967) é o seguinte fragmento da súa coñecida pastorela “Pelo souto de Crecente”, que presenta o motivo das aves cantoras no amencer como expresión natural ou “melodía de fondo” do sentimento amoroso e, por extensión, da alegría de vivir:
Pelo souto de Crecente
ũa pastor vi andar
muit’alongada de gente,
alçando voz a cantar,
apertando-se na saia,
quando saía la raia
do sol, nas ribas do Sar.
E as aves que voavan,
quando saía l’alvor,
todas d’amores cantavan
pelos ramos d’arredor;
mais non sei tal qu’i’stevesse,
que en al cuidar podesse
senon todo en amor (…).
“Unha pastor bem talhada
cuidava em seu amigo,
e estava, bem vos digo,
per quant’eu vi, mui coitada;
e diss’: oi mais nom é nada
de fiar per namorado
nunca molher namorada,
pois que mh o meu a errado.
Ela tragia na mão
um papagai mui fremoso,
cantando mui saboroso,
ca entraba o verão;
e diss’: “Amigo loução,
que faria per amores,
pois m’errastes tam em vão?”
E caeu antr’unhas flores.
Unha
gran peça do dia
jouv’ali, que nom falava,
e a vezes acordava
e a vezes esmorecia;
e diss’: “Ai Santa Maria!
que será de mim agora?”
E o papagai dizia:
“Bem, por quant’eu sei, senhora”.
“Se me queres dar guarida”,
diss’a pastor, “di verdade,
papagai, por caridade,
ca morte m’é esta vida”.
Diss’el: “Senhora comprida
de bem, e nom vos queixedes,
ca o que vos a servida,
erged’olho e vee-lo-edes”.
Polo que di á cantiga de amigo, tense sinalado repetidamente o seu estreito vínculo cunha tradición peninsular (e mesmo europea) de lirismo de temática amorosa triste e protagonista feminina de evidentes raíces folclóricas e populares, o que as emparentaría, por exemplo, coas chamadas jarchas mozárabes, se ben non faltan voces que remarquen a procedencia literaria culta clásica greco-latina (Horacio, Virxilio, tópicos do beatus ille e do locus amoenus…) de certos elementos xeórxicos e naturistas presentes neste tipo de composicións.
Nunha visión global do corpus lírico “de amigo” galaico portugués medieval conservado, coa natureza como referencia orientadora, poderiamos estabelecer as seguintes características xerais:
É nese corpus onde aparecen referenciados e individualizados
algúns dos lugares e espazos naturais galegos que, andando o tempo
e ata a actualidade, resultan máis singulares e tamén
emblemáticos.
Vallan como mostra a illa de San Simón da ría de Vigo, citada na famosa cantiga de Mendinho (B 852), ou o monte Faro, presente nas cantigas de Xoán de Requeixo (por exemplo, “A Far’un día irei”, B 1290).
- Nun pequeno grupo de cantigas de amigo, a natureza personifícase, faise personaxe, cobra humanidade para se converter en confidente das coitas amorosas da amiga namorada, como acontece na célebre cantiga de Don Denís (B 568):
“Ai flores, ai flores do verde pino,
se sabedes novas do meu amigo!
Ai Deus, e u é?
Ai flores, ai flores do verde ramo,
se sabedes novas do meu amado!
Ai Deus, e u é?
Se sabedes novas do meu amigo,
aquel que mentiu do que pos commigo.
Ai Deus, e u é?
Se sabedes novas do meu amado,
aquel que mentiu do que mh a jurado.
Ai Deus, e u é?
Vós preguntades polo voss’amigo?
E eu bem vos digo que é san’e vivo.
Ai Deus, e u é?
Vós preguntades polo voss’amado?
E eu bem vos digo que é viv’e sano.
Ai Deus, e u é?
E eu bem vos digo que é san’e vivo,
e será vosc’ant’o prazo saído.
Ai Deus, e u é?
E eu bem vos digo que é viv’e sano
e será vosc’ant’o prazo passado.
Ai Deus, e u é?
ou nesta non menos célebre de Pero Meogo (B 1187):
“Ai cervos do monte, vínvos preguntar:
fois’o meu amigu’e, se alá tardar,
que farei, velidas!
Ai cervos do monte, vínvolo dizer
fois’o meu amigu’e querría saber
que farei, velidas!”
- Por último, determinados elementos da natureza presentes nas cantigas de amigo cobran valor de símbolos eróticos e sexuais, recurso este aínda presente, por certo, no noso cantigueiro popular vivo (a laranxa foi á fonte…):
* A fonte, as ribeiras do río ou “as ribas do lago” como
lugares do encontro dos amantes, como pon de manifesto, por exemplo, a cantiga
de Fernando Esquío (B 1298):
“Vayamos, irmana, vayamos dormir
nas rrybas do lago, hu eu andar vy
a las aves, meu amigo.
Vayamos, irmana, vayamos folgar
nas rribas do lago, hu eu vi andar
a las aves, meu amigo.
Enas rribas do lago, hu eu andar vi,
seu arco na maão as aves ferir
a las aves, meu amigo.
Enas rribas do lago, hu eu vi andar,
seu arco na mano a las aves tirar,
a las aves, meu amigo.
Seu arco na mano as aves ferir,
e las que cantavan leixa-las guarir,
a las aves, meu amigo.
Seu arco na mano a las aves tyrar,
e las que cantavam non-as quer matar,
a las aves, meu amigo”.
“Pela ribeyra do rio salido
trebelhey, madre, con meu amigo:
amor ey migo
que non ouvesse!
Fiz por amigo
que non fezesse!
Pela ribeyra do rio levado
trebelhey, madre, con meu amado:
amor ey migo
que non ouvesse!
Fiz por amigo
que non fezesse!”
“Levous’a louçana, levóus’a velida,
vai lavar cabelos na fontana fria,
leda dos amores, dos amores leda.
Levous’a velida, levóus’a louçana,
vai lavar cabelos na fria fontana,
leda dos amores, dos amores leda.
Vai lavar cabelos na fontana fria,
passou seu amigo que lhi ben queria,
leda dos amores, dos amores leda.
Vai lavar cabelos na fria fontana,
passou seu amigo que muit’a amava,
leda dos amores, dos amores leda.
Passa seu amigo que lhi ben queria,
o cervo do monte a augua volvia,
leda dos amores, dos amores leda.
Passa seu amigo que a muito amava,
o cervo do monte volvia a augua,
leda dos amores, dos amores leda”.
* O baño na fonte, no río ou no mar como metáfora da relación
erótica, como se percibe na cantiga de Estevan Coelho (B 721): “se
oj’o meu amigo / soubess’, iria migo: / eu al rio me vou
banhar”; na cantiga de Johan Soarez Coelho (B 689): “Fui eu,
madre, lavar meus cabelos / a la fonte e paguei-m’eu d’elos”;
ou na cantiga de Martin Códax (B 1282): “Quantas sabedes amar
amigo / treydes comig’a lo mar de Vigo: / E banhar-nos-emos nas
ondas”… Tamén aquí cabe estabelecer fundada conexión co
acervo de ritos e crenzas populares relacionadas coa fertilidade
(baño das ondas na praia da Lanzada…)
* O vento que molesta e enfada a moza (“meteu-s’alva em sanha”)
pode interpretarse como metáfora da relación sexual forzada, da
agresión (cantiga B 569 de Don Dinís, “Levantou-s’a velida”);
Véxase, no senso vitalista anotado, esta cantiga de Airas
Nunez (B 872):
Que muito m’eu pago d’este verão
por estes ramos e por estas flores,
e polas aves que cantan d’amores
porque ando i led’e sen cuidado;
e assí faz tod’omen namorado:
sempre i anda led’e mui louçao.
Cand’eu passo per algũas ribeiras,
so bõas árvores, per bõos prados,
se cantan i passaros namorados
log’eu con amores i vou cantando,
e log’alí d’amores vou trobando,
e faço cantares en mil maneiras.
Ei eu gran viço e grand’alegría
quando mias aves cantan no estío.
quando mias aves cantan no estío.
Esa ledicia e ese gozo tamén se canalizan e expresan mediante o
baile debaixo das árbores …, como se constata na célebre cantiga
de Johan Zorro (V 761):
“Baylemos
agora, por Deus, ay velidas,
sô aquestas avelaneyras frolidas
e quen fôr velida, como nós velidas,
s’amig’amar,
sô aquestas avelaneyras frolidas
verrá baylar!
Baylemos agora, por Deus, ay loadas,
sô aquestas avelaneyras granadas
e quen fôr loada, como nós loadas,
s’amig’amar,
sô aquestas avelaneyras granadas
verrá baylar!”
sô aquestas avelaneyras frolidas
e quen fôr velida, como nós velidas,
s’amig’amar,
sô aquestas avelaneyras frolidas
verrá baylar!
Baylemos agora, por Deus, ay loadas,
sô aquestas avelaneyras granadas
e quen fôr loada, como nós loadas,
s’amig’amar,
sô aquestas avelaneyras granadas
verrá baylar!”
O namoramento é resumido pola voz feminina dunha cantiga de Pero Meogo (B 1186) como unha ferida semellante á que as frechas dos cazadores infrinxen no cervo denantes libre: tralo encontro, o mozo vai “come cervo ferido de monteiro d’el Rei. As árbores e o bosque constitúen en ocasións escenario que serve de refuxio para as coitas de amor. Así a moza namorada da cantiga de Johan Zorro (V 751) suplica no refrán: “Ay amor, leyxedes-m’oje / de sô lo ramo folgar / e depoys treyde-vos migo / meu amigo demandar”. Do mesmo xeito, a destrución das árbores e o secado das fontes simbolizan a ruptura da relación amorosa nunha coñecida cantiga de Nuno Fernández (B 641):
Levad’amigo,
que dormides as manhãas frias;
todalas aves do mundo d’amor dizian:
leda m’and’eu.
Levad’amigo, que dormide’-las frias manhãas;
Levad’amigo, que dormide’-las frias manhãas;
todalas aves do mundo d’amor cantavan:
leda m’and’eu.
Todal-as aves do mundo d’amor dizian;
Todal-as aves do mundo d’amor dizian;
do meu amor e do voss’en ment’avian:
leda m’and’eu.
Todal-as aves do mundo d’amor cantavan;
Todal-as aves do mundo d’amor cantavan;
do meu amor e do voss’i enmentavan:
leda m’and’eu.
Do meu amor e do voss’en ment’avian;
Do meu amor e do voss’en ment’avian;
vós lhi tolhestes os ramos en que siian:
leda m’and’eu.
Do meu amor e do voss’i enmentavan;
vós lhi tolhestes os ramos en que pousavan:
leda m’and’eu.
Vós lhi tolhestes os ramos en que siian
e lhis secastes as fontes en que bevian:
leda m’and’eu.
Vós lhi tolhestes os ramos en que pousavan
e lhis secastes as fontes u se banhavan:
leda m’and’eu.
leda m’and’eu.
Capítulo especial merecen as referencias á natureza que aparecen
nas cantigas satíricas, tal vez as menos coñecidas e
estudadas até hai pouco de todo o noso corpus medieval, por mor de
prexuízos morais e estéticos, nun casos, e de dificultades
ecdóticas e interpretativas, noutros. As aproximadamente
catrocentas cantigas de escarnho e maldizer coñecidas,
fronte ao quintaesenciado das cantigas de temática amorosa,
amósannos un mundo máis real, vivo e próximo. E isto, que é
válido no que atinxe a valores e prácticas sociais diversas, tamén
o é tocante á natureza. Se esta é na pastorela e na cantiga de
amigo vehículo simbólico ou pano de fondo ameno da relación
amorosa ou sexual, nas cantigas satíricas adquire unha
funcionalidade máis variada.
Chama a atención, desde logo, como xa os nomes de animais, de
plantas ou mesmo de elementos xeográficos aparecen nos nosos Cancioneiros
asociados ás propias rúbricas dos trobadores, facendo parte do seu
antropónimo: Joam Soares COELHO; Vasco Pérez PARDAL; Nuno PORCO;
Airas Pérez VUITOROM; Fernando ESQUÍO; Joam ZORRO; LOPO Liáns;
Fernán FIGUEIRA; Estevam FAIÁN; Roi Martínez d’ULVEIRA; Gonzalo
Eanes do VINHAL; Roi Páez de RIBELA; Fernán do LAGO; Martín
CAMPINA … Precisamente nalgúns nomes, apelidos ou alcumes dos
seus rivais e inimigos, fundamentados no mundo animal, atopan os
trobadores un primeiro motivo para a burla.
Airas Pérez Vuitoron ataca nunha cantiga súa (B 1477), que fai
parte do ciclo da “entrega dos castelos”, a un individuo chamado
Sueiro BEZERRA e ao seu fillo, a quen se refire como Roi BEZERRO
(repárese na mudanza de xénero, con intención insultante …).
Afonso Lopes de Baian (B 1470) satiriza varios guerreiros
colocándolles apelidos de animais (Meen SAPO, Lopo GATO…) e,
facendo parodia dos cantares épicos, búrlase da indumentaria,
armas e brasóns de varios cabaleiros que visitan a un tal Don
Belpelho: un deles, Martín de Farazon, aparece con “escudo a
colo en que se ve un capon / que foi ja poleir’en outra sazon”;
outro, Joham de Froyam, a lombos de “cavalo velho, caçurr’e
alaçan” e cun escudo en que se divisa “campo verde u inquire o
can”; e outro máis, Pero Ferreira, con “cavalo branco, vermelho
na peteira / escud’a colo, que foy d’ũa masseira, / sa lança
torta dun ramo de cerdeyra”.
Pola súa vez, o conde de Barcelos, D. Pedro de Portugal, derradeiro
mecenas desta lírica medieval, dirixe (V 1040) contra uns amantes
alcumados O Bodallo e A Camela, respectivamente, estes
versos:
Natura das animalhas
que son dũa semelhanza
é de fazerem crianza,
mais des que som fodimalhas.
Vej’ora estranho talho,
qual nunca cuydey que visse:
que emprenhass’e parisse
a Camela do Bodalho.
As que som dũa natura
juntan-s’a certas sazões
e fazen sas criações;
mays vejo ja criatura
ond’eu nom cuydey vee-la,
e por én me maravilho
de Bodalho fazer filho,
per natura, na Camela.
As que som, per natureza,
corpos dũa parecenza
juntan-s’e fazen nacença.
Esto é sa dereyteza;
mays nom cuydey en mha vida
que Camela se juntasse
con Bodalho, emprenhasse,
demais seer d’el parida.
As comparacións directas con determinados animais funcionan, así
mesmo, como técnica de escarnio. Así, Afonso X compara (B 491) as
greñas dalgún dos seus soldados (coteifes) coas “barvas dos
cabrões” e menospreza certa muller por ser “velosa (=peluda)
come cam” e por feder “come sisom” e “como alerman”, dous
tipos de aves silvestres … Mesmo as habilidades sedutoras de certo
personaxe, “o daián de Cález”, son resumidas por Afonso X
nunha cantiga (B 493) apelando á súa capacidade para presentar
determinados animais de aspecto menos agradábel (feos como o propio
daián, xa que logo …) como fermosas criaturas:
“(…) con os livros que ten,
non á molher
a quen non faça que semelhem
grous
os corvos, e as anguias babous,
per força de foder, se x’el
quiser”.
Tres animais aparecen citados con relativa frecuencia nas cantigas
satíricas: o cabalo, o mulo e o corvo. Vexamos con que
funcionalidade, en cada caso.
Posuír un cabalo era na época medieval condición e signo de nobreza e non é de estrañar que mesmo se redactasen entón, partindo da base de que “entre todas as qousas anymalyas que Deus fezo a uso et seruiço do omen nehũa non seia mays nobre que o cavallo” (Tratado de Albeitaría), sisudos textos en prosa sobre as doenzas propias deste apreciado animal e sobre os remedios para a súa curación.
Posuír un cabalo era na época medieval condición e signo de nobreza e non é de estrañar que mesmo se redactasen entón, partindo da base de que “entre todas as qousas anymalyas que Deus fezo a uso et seruiço do omen nehũa non seia mays nobre que o cavallo” (Tratado de Albeitaría), sisudos textos en prosa sobre as doenzas propias deste apreciado animal e sobre os remedios para a súa curación.
O coidado e correcta atención do cabalo ocupaba un lugar moi destacado na escala de valores e comportamentos socialmente considerados propios da boa nobreza ou cabalaría, de maneira que así se entende a burla que o trobador Fernan Soarez de Quinhones (B 1556) dirixe contra un infanzón e a súa montura nestes termos:
“Contar-vos-ei costumes e feituras
dun cavalo que traj’un infançon:
á pees moles e as sedas duras
e tem’o freo e esporas non;
é velh’e sesgo nas aguilhaduras;
e non encalçaria un leiton,
e encalçaria mil ferraduras.
De
dia empeça ben: com’a escuras,
non s’alevant’ergo su o bardon;
non corre senon pelas mataduras,
nen traz caal, se enas unhas non,
u trage mais de cen canterladuras;
e as sas rêes sempre magras son;
mais nas queixaduras á fortes grossuras (…)
A perda ou o maltrato dun cabalo é motivo para a composición de
cantigas burlescas. Afonso X, por exemplo, recrimina nunha cantiga
da súa autoría (B 459) que certo daián lle roubase “o meu
podengo mellor”, mentres que Fernando Esquío bótalle en cara a
un infante o incumprimento da súa promesa de lle regalar unha besta
(B 1607):
(…) “Atal besta como m’él á mandada
non foy home que lhe visse as semelhas:
nen ten rostro, nen olhos, nen orelhas,
nen he gorda, nen magra, nen delgada,
nen he ferrada, nen é por ferrar,
nem foy homen que a visse enfrear,
nen come erva, nem palha, nem cevada (…)”
Tamén o rei Don Dinís satiriza a un tal Joam Simhiom (B 1542) pola trabucada terapia a base de sangrías a que someteu tres bestas da súa propiedade, que acabaron morrendo:
“Deus, com’ora perdeu Joam Simhom!
Tres bestas nom vi de maior cajom,
nem perdudas nunca tam sem razom;
ca teendo-as sãas e vivas
e bem sangradas com sazom,
moirerom-lhi todas com olivas.
Des aquel em que naci
nunca bestas assi perdudas vi,
ca as fez ant’el sangrar ante si;
e ante que saíssem d’aquel mes,
per com’eu a Joam Simhom oí,
com olivas moireron todas tres.
Bem as cuidára de morte guardar,
todas tres, quando as fez sangrar;
mais avia-lh’as o dem’a levar,
pois que se par tal cajom perderon.
E Joam Simhom quer-s’ora matar
porque lhi com olivas moirerom”.
Relacionadas cos cabalos están asemade certas metáforas presentes
no grupo de composicións medievais que agrupamos baixo o rótulo de
“sátira obscena”. O membro viril é presentado nunha cantiga de
Johan García de Guilhade (B 1487), efectivamente, como un “cavalo”
que “non comeu á seis meses, nen s’ergeu”, ata que por fin
arredor del “creceu a erva / e per cabo si paceu / e ja se leva”…
Especialmente rechamantes son os regalos que o trobador galego
Fernando Esquío, vinculado ás terras de Xubia e Neda, envía a
unha dona abadesa (V 1137): “quatro caralhos asnaes / enmanguados
en coraes / con que caledes orans”. O propio acto sexual
disfrázase na monta a cabalo neste fragmento dunha cantiga do poeta
portugués Johan García de Guilhade (B 1499):
“Dona Ouroana, pois já besta avedes,
outro conselh’ar avedes mester:
vós sodes mui fraquelinha molher
e já mais cavalgar non podedes;
mais, cada que quiserdes cavalgar,
mandade sempre a best’achegar
a un caralho, de que cavalguedes (…).
Por último, Don Dinís ataca a Joán Bolo (B 1536) por ter cambiado
o seu cabalo por unha mula, troco no que talvez haxa que
supoñer alusión cifrada a algún comportamento ou preferencia de
tipo sexual que se afastaba das normas sociais da época:
“De Joan Bol’and’eu maravilhado
u foi sen siso, d’ome tan pastor
e led’e ligeiro cavalgador
que tragia rocín bel’e loução,
e disse-m’ora aquí un seu vilão
que o avia por mua cambiado.
E deste cambio foi el enganado
d’ir dar rocín feit’e corredor
por ũa muacha revelador
que non sei oj’ome que a tirasse
fora da vila, pero o provasse,
se x’el non for non sera tan ousado. (…)
Mui mais quería, besta non avendo,
ant’ir de pé, ca d’el’encavalgado!”
Comprar quer’eu, Fernam Furado, muu
que vi andar muy gordo no mercado:
mais trage ja o alvaraz ficado,
Fernam Furado, no olho do cuu;
e anda ben pero que fere d’unha,
e dizen-me que traje hũa espunlha,
Fernam Furado, no olho do cuu.
E, don Fernam Furado, d’aquel muu
creede bem que era eu pagado,
se non que ten o alvaraz ficado,
Fernam Furado, no olho do cuu;
é caçurro e vejo que rrabeja
e tem espunlha de carne sobeja,
Fernam Furado, no olho do cuu.
A falta de fidelidade vasalática satirízase nunha cantiga do
escudeiro Johan de Gaia (B 1448) contra certo cavaleiro, chamado
Fernam Vázquez Pimentel, que mudou en pouco tempo tres veces de
amo, dísenos, “come asno no mercado”.
O terceiro animal moi citado nas cantigas burlescas é, como adiantamos, o corvo, obxecto na época medieval de toda caste de supersticións e crenzas mítico-máxicas, entre as que continuaba viva a de tentar adiviñar o futuro lendo nas súas vísceras. Por iso, na cantiga V 601, o compostelán Joám Airas búrlase dos agoireiros, contrapoñendo as súas propias preferencias culinarias, ben saborosas, a esa mórbida querenza polos córvidos:
O terceiro animal moi citado nas cantigas burlescas é, como adiantamos, o corvo, obxecto na época medieval de toda caste de supersticións e crenzas mítico-máxicas, entre as que continuaba viva a de tentar adiviñar o futuro lendo nas súas vísceras. Por iso, na cantiga V 601, o compostelán Joám Airas búrlase dos agoireiros, contrapoñendo as súas propias preferencias culinarias, ben saborosas, a esa mórbida querenza polos córvidos:
“Os
que dizen que veen ben e mal
nas aves, e de agoirar preço án,
queren corvo seestro quando van
alhur entrar, e digo-lhes eu al:
que Iesu-Cristo non me perdon,
se ant’eu non quería un capon
que uu grande corvo carnaçal.
E o que diz que é mui sabedor
d’agoiro e d’aves, quand’algur quer ir,
quer corvo seestro sempre ao partir,
e poren digo eu a Nostro Senhor
que
Ele me dé, cada u chegar,
capon
cevado pera meu jantar,
e
dé o corvo ao agoirador.
Ca
eu sei ben as aves conhocer
e
con patela gorda máis me praz
que
con bulhafre [=miñato], voutre nin viaraz
que
me non pode ben nen mal fazer;
e
o agoirador torpe que diz
que
mais val o corvo que a perdiz
nunca
o Deus leixe melhor escolher”.
Pola súa banda, Airas Pérez Vuitoron (B 1476) satiriza a un tal Don Gómez pola súa extremada confianza en agoiros baseados na interpretación das vísceras do “corvo carnaçal”, “cornelha” ou “águia caudal”, mentres que Johán Airas (B 1468) fai o propio con Don Pero Nunez, que tomou como sinal de desgraza o seu encontro cun corvo “viaraz e faceiro” cando ía camiño da súa casa en Compostela … Claro que o corvo tamén é empregado algunha vez, daquela coma hoxe aínda, para disfrazar a figura do clérigo amancebado, como acontece nesta cantiga de Johán Airas (B 1467):
Ũa dona -non digu’eu qual-
non agùirou ogano mal:
polas oitavas de Natal
ia por sa missa oir,
e ouv’un corvo carnaçal
e non quis da casa sair.
A dona mui de coraçon
oira sa missa enton,
e foi por oir o sermon
e vedes que lho foi partir;
ouve sigo un corv’a caron
e non quis da casa sair.
A dona disse: “Que sera?
e i o clerigu’está ja
revesti’e maldizer-mi-á,
se me na igreja non vir”
E disse o corvo; “quá, ca”
e non quis da casa sair.
Nunca taes agoiros vi,
des aquel dia que naci,
com’aquest’ano ouv’aquí;
e ela quis provar de s’ir,
e ouv’un corvo sobre si
e non quis da casa sair.
Ademais dos xa citados cabalo, mulo e corvo, aparecen nalgunhas
cantigas satíricas medievais outros animais da querenza dos
trobadores e cabaleiros, como os cans e as aves de cetraría.
Significativa é, neste senso, a queixa do Conde de Barcelos contra
os cabaleiros que lle prometeron certos cans de raza e non llos
entregaron (B 1431):
“Mandei pedir noutro dia
“Mandei pedir noutro dia
um alão a Pay Varela
pera ũa mha cadela,
e diss’el que mho daria;
e, per como mho el dá,
eu ben cuydo que verrá
quand’aqui veer Messia.
Outrossi Pero Marinho
dous sabujos mh-á mandado
lá da terra do Condado;
e disse-me un seu mininho
que bem certo foss’eu disto:
poys veer o Ante-Cristo
verrá com el per caminho. (…)
ou tamén estoutra cantiga de Afonso X (B 457), en que fai burla dun cabaleiro fanfurriñeiro ou torpe que carecía ou non era quen de administrar con xeito o conxunto de animais necesarios (podengo, falcón, galgo…) para o exercicio ou deporte da caza, tipicamente aristocrático:
“Mester avia Don Gil
un falconcinho bornil,
que non voass’e
nemigalha non filhasse.
Ũũ galguilinho vil,
Ũũ galguilinho vil,
que ũa lébor, de mil,
nona filhasse,
mais rabejasse e ladrasse.
Podengo de riba Sil,
Podengo de riba Sil,
que cufiasse un muril,
que lhi mejasse
a Don Gil,
quando lébor i achasse.
Osas dũũ javaril,
que dessen per seu quadril,
e embargasse
a don Gil,
quando lébor levantasse.
Os campos semánticos da agricultura e da alimentación, tan vinculados á propia natureza por ser actividade e resultado de aproveitamento da mesma, respectivamente, articula tamén contidos satíricos no corpus poético medieval galaico-portugués. Vexamos algúns.
A torpeza amatoria, interpretada como indicio de homosexualidade, é satirizada nunha cantiga do trobador portugués Estevan da Guarda (V 905) como mal coidado ou falta de atención dunha viña:
“Dũa gran vinha que ten en Valada
Álvar Rodríguiz non pod’aver prol,
vedes por que: ca el non cura sol
de a querer per seu tempo cavar;
e a mais dela jaz por adubar,
pero que ten a mourisca podada.
El entende que a ten adubada,
El entende que a ten adubada,
pois lha podaron, e ten sen razon:
ca tan menguado ficou o torçom
que a cepa non pode ben deitar,
ca en tal tempo a mandou podar
que sempr’ela lhe ficou decepada.
Se enton de cabo non for rechantada,
Se enton de cabo non for rechantada,
nen un proveito non pod’end’aver,
ca per ali per u a fez reer,
já end’o nembr’está pera secar;
e mais valría já pera queimar
que de jazer, como jaz, mal parada.
Tamén lectura oculta en clave sexual debe ter a cantiga de Afonso X (B 462) que comeza así:
“Tanto sei de vós, ricomen: pois fordes na alcaria
e virde-la azeitona, ledo seeredes esse día:
pisaredes as olivas conos pees ena pia.
Ficaredes por estroso,
por untad’e por lixoso (…)”
Determinados froitos vexetais, pola súa coloración, viñéronlle
ao rego a Johan de Gaia, escudeiro portugués, para se meter nunha
cantiga da súa autoría (B 1452) con certo arcebispo que, polo que
se deduce, era un chisco afeccionado de máis ao consumo de alcohol.
Ao longo da composición, a citada Ilustrísima vaise interrogando:
“E meus narizes de color de berengenha? (…) E meus narizes de
color de figos çofeinos? (…) E meus narizes de color d’escarlata
roxa? (…) E meus narizes color de rosa bastarda? (…) E meus
narizes color de môrec’scuro? (…) E meus narizes color de moras
maduras? (…)”. A falta de prodigalidade alimenticia dos infanzóns cos seus convidados á mesa ou con eles propios foi obxecto do comentario burlesco en varias cantigas, escritas por trobadores de estirpe nobiliaria. Airas Pérez Vuitoron (B 1473) métese cun tal Don Estêvão contándolle que foi comer na corte real:
“Don Estêvão, eu eiri comi
en cas del-Rei, nunca vistes melhor,
e contarei-vo-lo jantar aquí,
ca x’á ome de falar i sabor:
non viron nunca já outro tal pan
os vossos olhos, nen ar veerán
outro tal vinho qual eu i beví.
Nen vistes nunca, se Deus mi perdon,
melhor jantar, e contar-vo-lo ei:
á dez anos que non vistes capon
qual eu i ouve, nen vistes, ben sei,
melhor cabrito, nen vistes atal
lombo de vinh’e d’alhos e de sal,
qual mi a mi deu i un de criaçon.
Nen vistes nunca nulh’ome comer
com’eu comi, nen vistes tal jantar,
nen vistes mais viços’ome seer
do que eu sêvi, en nen un logar,
ca a min non minguava nulha ren;
e mais viços’ome de comer ben
non vistes nen avedes de veer”.
Tres cantigas desta mesma temática son da autoría portugués Per’Eanes Marinho. Na primeira (B 1632), métese cun infanzón que en Carrión comprou un único salmón ou peixota para así, despois de moito tempo, poder “ben cear” polo menos un día. Na segunda (B 1634) describe a cociña da casa dun infanzón como lugar ideal para durmir a sesta, pois está tan fría por falta de uso que non paran nela nin as moscas …; e unha terceira cantiga do propio Eanes Marinho (B 1629) sérvelle para confesar que fora convidado a xantar por un infanzón, que aceptara e que ficou finalmente porén coa mesma fame coa que comezara a refección …
Perfecto resumo deste retrato prototípico do infanzón avaro, cutre na mesa e pobremente auto alimentado é o que ofrece, en fin, esta cantiga de Roi Paez da Ribela (V 1027):
“Ven hun ricome das truytas,
que conpra duas por muytas,
e coz’ende a hunha.
Por quanto xi quer, apenas
conpra én duas pequenas,
e coz’ende a hũa.
Venden cen truytas vivas
e conpra én duas cativas,
e coz’ende a hũa..
E hu as venden bolindo,
vay-s’én con duas riindo,
e coz’ende a hũa.”.
Os defectos morais de determinados individuos son satirizados en cantigas que empregan a natureza ou algún elemento en particular da mesma como ferramenta escarnecedora.
É ben coñecida, polo seu refinamento expresivo, a cantiga satírica que Don Dinís compuxo para proclamar, non sabemos con que grao de razón, a superioridade poética e maior valía literaria dos trobadores peninsulares sobre os provenzais (B 524). Nesa cantiga, como é ben sabido, o rei portugués recrimina aos poetas do Languedoc que só fosen quen de cantar os seus amores en primavera e non, como facía el, durante o resto do ano:
Proençaes soen mui bem trobar
e dizem eles que é com amor;
mais os que trobam no tempo da frol
e nom em outro, sei eu bem que nom
am tam gram coita no seu coraçom
qual m'eu por mha senhor vejo levar.
Pero que trobam e sabem loar
sas senhores o mais e o melhor
que eles pódem, sõo sabedor
que os que trobam quand'a frol sazom
á, e nom ante, se Deus mi perdom,
non am tal coita qual eu ei sem par.
Ca os que trobam e que s'alegrar
vam eno tempo que tem a color
a frol consigu'e, tanto que se fôr
aquel tempo, logu'em trobar razom
nom am, nem vivem em qual perdiçom
oj'eu vivo, que pois m'á de matar.
A covardía, defecto intolerábel nunha sociedade en que os
privilexios de caste da aristocracia nobiliaria se fundaban
esencialmente na súa función de bellatores, é posta na picota con diversas referencias á natureza como ferramenta expresiva.
Afonso X, nunha das cantigas que fan parte do chamado “ciclo da
guerra de Granada” (B 472), alude a un dos nobres que non quixeron
formar parte da súa hoste como Pero García, Pero d’Espanha, Pero
Galego e Pero GALINHA… O mesmo defecto e a mesma referencia
galinácea son fonte de inspiración para o trobador Gil Pérez
Conde, súbdito de Afonso X, compoñer estes versos (B 1518):
“Pôs conta el-Rei en todas fronteiras
que nen en vilas nen en carreiras
que non cômian galinhas na guerra;
ca diz ca dizem as veedeiras
que será perdimento da terra.
A concelhos e a cavaleiros
mandan comer vacas e carneiros,
mais non cômian galinhas na guerra;
ca diz que dizen os agùireiros
que será perdimento da terra.
Cômian porcos frescos e toucinhos,
cabritos, cachaç’e ansarinhos,
mais non cômian galinhas na guerra;
ca diz que lhe dizen os devinhos
que será perdimento da terra”.
Relacionado, finalmente, coa rixidez dos estamentos e códigos sociais na época está o denominado por Rodrigues Lapa “escándalo das amas”, a raíz da composición por parte de Soares Coelho dunha cantiga amorosa en que a dama trobada non era nobre, senón unha criada. De contado, varios trobadores atacaron poeticamente ao citado Soares Coelho, por transgredir de semellante xeito as normas da fin’amors. Un dos atacantes foi Fernán García Esgaravunha (B 1511), quen retrata á criada en labores “propios” da súa clase e condición, como fiar, tecer, limpar, lavar, amasar, etc. Ela é quen coida das galiñas, fabrica chourizos, ventrullos e morcelas, “sabe muyto de bõa leiteyra” e ten sona de “capar galiões fremosamente”, entanto o seu marido é especialista en “castrar verrões”…
Por outra banda, no corpus poético galego-portugués medieval temos proba contundente que refuta o anteriormente citado tópico da ausencia do mar nas nosas letras. As cantigas, con efecto, non deixan de empregar o mar ou algún dos seus elementos como escenario, símbolo ou metáfora de diversos sentimentos.
Hai, de feito, entre as cantigas de amigo, dous subxéneros, o de
romaría e o de barcarola, que dificilmente poden
comprenderse sen ter en conta esa presenza mareira: velaí están as
confidentes ondas do mar de Vigo interrogadas sobre o paradoiro do
amigo nas cantigas de Martin Códax (“Ondas do mar de Vigo”, B
1278, B 1280, B 1282, B 1284...); as barcas novas que mandou labrar
e deitar no mar o rei portugués nas cantigas de Joám Zorro (B1151,
B 1153, B 1157...); as barcas que a moza namorada da cantiga de Nuno
Fernández foi ver "eno ler" agardando en van que nelas
viñese seu amigo (B 645); o amigo que el-rei "filhou de mar a
mar" para desgraza da namorada na cantiga do xogral Lopo (B
1249) ou, mesmamente, as embarcacións da cantiga de Juião Bolseiro
(B 1168) que levaron lonxe ao amado ("Nas barcas novas foi-s'o
meu amigo d'aqui").As romaxes cabo da ribeira do mar funcionan ben como pretexto e escenario ideal para o encontro dos amantes ("A la igreja de Vig', u é o mar salido / e verrá i mia madre o meu amigo", indícase na cantiga de Martin Códax - B 1280-; "Irei a lo mar vee-lo meu amigo", dise na de Nuno Porco - B 1127-, "Serei vosqu'en San Mamede do Mar", prométese na de Joán de Cangas - B 1269-), ben como marco, na coñecida composición de Mendinho (B 852), para a máis radical das soidades ("cercaron-m'as ondas, que grandes son (...) / morrerei eu, fremosa, no mar maior").
O mar é tamén destinatario da maldición que lle endereza nunha cantiga Roi Fernández de Santiago (B 903), pois a súa contemplación non fai senón revelarlle ao poeta a medida exacta da súa coita e soidade amorosa ("maldito sej'el mare, / que mi faz tanto male").
E de medidas vai tamén a cantiga de Paio Gomes Charinho (A 251) en que se declara que moito maior é a coita de amor que padece o poeta que as coitas que produce o mar todo... O propio trobador rianxeiro, almirante en tempos de Afonso X, pon tamén en boca dunha moza namorada despedidas para o amado embarcado ("as ffroles do meu amigo / briosas van no navyo", B 817), compara o poder e grandeza do amentado rei coa do propio mar ("o mar semella muit'aqueste rei", A 256) e literaturiza o alivio que sente a muller do navegante cando este non ten xa que afrontar máis travesías: "Muy ben é a min, ca (ia) non andarey / triste por vento que veia fazer, / nen por tormenta non ei de perder / o sono (...)" (B 838).
Por outra banda, no cancioneiro satírico é o mar pretexto que Gonzal'Eanes do Vinhal utiliza para burlarse de Pero D'Ambroa (V 1004), a quen xulga fillo dun cazón ou dun bogavante, xa que presumía de afoutado ("non dades ren por tormenta do mar") cando en realidade, ao que parece, non foi quen de ir alén de Mompiller (Montpellier) na súa peregrinación a Terra Santa por medo aos azares e balanceos da navegación.
O rei Afonso X, que soña nun dos seus poemas ("Nom me posso
pagar tanto...") con abandonar as penalidades do seu posto para
navegar en "galeón" ou en "dormon" e ir pola
mariña "vendend'azeite e farinha", xa que se paga máis
do mar "que de seer cavaleiro / ca eu foí já marinheiro",
manda facer cantigas para loar a Virxe e os seus milagres e nelas
non podían faltar historias de perigos corridos no mar, fose o da
Bretaña Maior, fose o de Flandres, fose o de Sevilla, fose o
Mediterráneo das peregrinacións a Terra Santa. Desfilan así diante dos noso ollos intentos de
asasinato por afogamento (cantigas 5, 193, 287), súbitas subidas da
marea (86), caídas accidentais no intre de embarcar (383), trebóns
e fogos de San Telmo (36, 112, 172, 267, 313), naufraxios de naves
(33, 236, 371), ataques corsarios (95, 264, 271, 379), vías de auga
que son taponadas por peixes (339)... Curiosamente, son sempre historias protagonizadas por nobres, damas,
romeus e mercadores, nunca por mariñeiros ou mariscadoras, o que
nos permite abesullar con claridade qué clase de clientela
interesaba captar con esa extraordinaria obra para as peregrinacións
marianas.Pecharemos este repaso á presenza da natureza na nosa poesía medieval cunha breve incursión nas xa amentadas Cantigas de Santa María, a magna obra lírico-relixiosa que mandou compoñer o rei Sabio e que ficou interrompida pola súa morte, en 1284, cando se levaban feitas un total de 427 composicións. No conxunto, distínguense claramente dous tipos de cantigas, as de “loor” (41) e as narrativas (356). Nas primeiras, de carácter hímnico e devoto, apenas si hai lugar a mencións da natureza, como non sexa para deitar piropos encomiásticos á nai de Cristo, como acontece na intitulada “Esta é de loor de Santa Maria, com’é fremosa e bõa e á gran poder”:
Rosa
das rosas e Fror das Frores,
Dona
das donas, Sennor das sennores.
Rosa
de beldad’e de parecer
e
Fror d’alegria e de prazer,
Dona
en mui piadosa seer,
Sennor
en toller coitas e doores,
Rosa
das rosas e Fror das Frores,
Dona
das donas, Sennor das sennores. (…)
Moito máis abundantes son as referencias á natureza nas cantigas narrativas, que relatan presuntos milagres da Virxe realizados ben para socorrer a alguén que está en perigo de morte, cativo ou doente; ben para castigar a delincuentes, pecadores, blasfemos, herexes, mouros ou xudeus; ben, por último, para protexer e premiar a fidelidade, a devoción e a virtude de persoas ou de comunidades que a ela lle rezan.
Dentro dese esquema xeral temos milagres concretos en que a Virxe manda que chova (cantiga 143: “Como Santa Maria fez en Xerez chover por rogo dos pecadores que lle foron pedir por merçee que lles désse chovia”); salva a viña dun agricultor aragonés da sarabia e do torbón porque a protexera colocando nela unha imaxe súa (cantiga 161); resucita unha mula dun meniño pobre de Alcaraz cando xa estaban esfolándoa (cantiga 178); cura un mulo tolleito das catro patas cando estaban xa a piques de sacrificalo nunha localidade do Alentejo portugués (cantiga 228); salva da morte ao cabalo dun escribán do rei en Sevilla (cantiga 375); non deixa que arda no santuario de Ribela en honra súa outro óleo que o de oliva, “que seja ben claro e muit’esmerado” (304) ou fai que determinados animais e plantas produzan máis e mellor.
Así, recompensa a devoción dunha dama de Segovia que elaboraba toucas de seda obtida dos “babous” (cantiga 18), premia aos monxes de Monserrat cun fato de cabras montesas que baixan ao convento a diario para se deixaren muxir pracidamente (cantiga 52), fai que as abellas reparen ao instante nun templo de Elxe coa súa cera un cirio pascual que estaba moi consumido (cantiga 211), acrecenta o viño das cubas dun labrego da localidade palentina de Arconada (cantiga 351) e fornece de abondoso pescado un grandioso banquete ofrecido polo rei en Sevilla un sábado, para celebrar varias das súas conquistas en terras de Granada (cantiga 386).
En sentido contrario, castiga a un apicultor cobizoso de Flandres que, aconsellado por unha vella meiga, meteu unha hostia sagrada nunha colmea para ver se así lle producía máis mel e cera (cantiga 128); a un herexe de Tolosa, pola mesma causa (cantiga 208); e a uns ladróns de colmeas (cantiga 326). Tamén un cabaleiro catalán avaro, que lle cobraba pola auga dunha fonte da súa propiedade aos monxes do santuario de Monserrat (cantiga 48), ve como a Virxe fai que o manancial mude o lugar de nacenza para dentro dos limites do convento ...
De tema parecido son aquelas cantigas narrativas en que a Virxe castiga ou desenmascara a quen pretendía facer engano en tratos con animais de por medio: “Esta é como Santa Maria levou o boi do aldeão de Segovia que ll’avia prometudo e non llo queria dar” (cantiga 31); “Como hũa moller pobre deu sa ovella a guardar a un ovelleiro, e quando ao trosquiar das ovellas vêo a vella demandar a sua e o ovelleiro disse que a comera o lobo, chamou Santa Maria de Rocamador, e a ovella braadou u la tĩia o ovelleiro asconduda e disee: ‘Ei-me acá, eim’acá’” (cantiga 147).
En ocasións, o milagre céntrase en salvar do perigo a quen anda de caza (cantiga 142: “Como Santa Maria quis guardar de morte un ome dun rei que entrara por hũa garza en un rio”; cantiga 243: “Como ũus falcõeiros que andavan a caça estavan en coita de morte en un regueiro, e chamaron Santa Maria de Vila-Sirga, e ela per sa mercee acorreu-lles”; cantiga 337: “Como Santa Maria guardou un fillo dum ome bõo que non morresse quando caeu o cavalo sobr’el) ou en recuperar animais extraviados.
Así acontece cos azores que perderan un cabaleiro aragonés (cantiga 44), outro do condado de Treviño (cantiga 232), o propio irmán do rei Manuel durante unha cacería ás beiras do Guadalquivir sevillano (cantiga 366) e un cuarto cabaleiro de Santa María do Viso, en Redondela (cantiga 352):
“(…) Est’açor filhava garças e ãades e
betouros
e outras prijões muitas; e nen crischãos nen mouros
atal açor non avian, e davan de seus tesouros
muito por el que llo désse (…)”
Outras veces a salvación opera cando a natureza desata as súas
incontrolábeis forzas: durante un desprendemento rochoso en
Monserrat (cantiga 113) ou nun corremento de terras nas obras de
construción dun templo en Castroxeriz (cantiga 252).
Salva a Virxe tamén do perigo de encontrarse con determinados animais perigosos, pezoñosos ou parasitarios: o león (cantiga 9), un touro bravo (cantiga 144), as arañas que caen dentro do cáliz durante a misa e son inxeridas polos sacerdotes oficiantes (cantigas 222 e 225), a cobra do ventre - isto é, a tenia ou solitaria - (cantiga 368) ou os demos en figura de porcos que asaltan en soños a un monxe de Canterbury (cantiga 82):
Salva a Virxe tamén do perigo de encontrarse con determinados animais perigosos, pezoñosos ou parasitarios: o león (cantiga 9), un touro bravo (cantiga 144), as arañas que caen dentro do cáliz durante a misa e son inxeridas polos sacerdotes oficiantes (cantigas 222 e 225), a cobra do ventre - isto é, a tenia ou solitaria - (cantiga 368) ou os demos en figura de porcos que asaltan en soños a un monxe de Canterbury (cantiga 82):
“(…) En seu leito, u jazia por dormir,
viu-os come porcos contra si viĩr
atan espantosos, que per ren guarir
non cuidava, e dizia-lles: “az, az”.
E assi estando en mui gran pavor,
viu entrar un ome negro de coor
que diss’aos porcos: “Log’a derredor
dele vos meted’, e non dórmia en paz” (…).
Mesmo non falta unha cantiga en que o animal que causa o problema sexa absolutamente fantástico: “Esta é como un ome que ya a Santa Maria de Salas achou un dragón na carreira e mató-o, e el ficou gafo de poçon, e pois sãou-o Santa Maria” (cantiga 189).
Outros milagres fan que a determinados defuntos que en vida foran moi devotos da Virxe lle nazan flores na boca (cantiga 24: “Esta é como Santa María fez nacer hũa fror na boca ao crérigo, depois que foi morto, e era en semellança de lilio, porque a loava”; cantiga 56: “Esta é como Santa María fez nacer as cinco rosas na boca do monge depos ssa morte, polos cinco salmos que dizia a onrra das cinco leteras que á no seu nome”) ou que a un cabaleiro non lle falten rosas para facerlle cada ano unha grilanda de ofrenda (cantiga 121).
Con todo, hai tres cantigas de Santa María en particular que destacan sobre maneira no tocante ao protagonismo da natureza.
A primeira delas, a que leva o número 103 da colección, ten a ver directamente connosco, os galegos, pois non é outra que o relato do milagre protagonizado por Ero de Armenteira: “Como Santa Maria feze estar o monge trezentos anos ao canto da passarĩa, porque lle pedia que lle mostrasse qual era o ben que avian os que eran en paraiso”. Esta cantiga foi obxecto no seu día dun magnífico estudo por parte do controvertido erudito pontevedrés Xosé Filgueira Valverde:
Quena Virgen ben servirá
a
Parayso irá.
E
daquest’un gran miragre vos quer’eu ora contar,
que
fezo Santa Maria por un monge, que rogar
ll’ia
senpre que lle mostrasse qual ben en Parais’á
E
que o viss’en ssa vida ante que fosse morrer.
E
porend’a Groriosa vedes que lle foi fazer:
fez-lo
entrar en hũa orta en que muitas vezes ja
Entrara;
mais aquel dia fez que hũa font’achou
mui
crara e mui fremosa, e cab’ela s’assentou.
E
pois lavou mui ben sas mãos, diss’: “Ai, Virgen, que será
Se verei do Parayso, o que ch’eu muito pidi,
algun
pouco de seu viço ante que saya daqui,
e
que sábia do que ben obra que galardon averá?”
Tan
toste que acabada ouv’o monge’a oraçon,
oyu
hũa passarinna cantar log’en tan bon son,
que
sse escaeceu seendo e catando sempr’alá.
Atan
gran sabor avia daquel cant’e daquel lais,
que
grandes trezentos anos estevo assi, ou mays,
cuidando
que non estevera senon pouco, com’está
Mong’algũa
vez no ano, quando sal ao vergeu.
Des
i foi-ss’a passarynna, de que foi a el mui greu,
e
diz: “Eu daqui ir-me quero, ca oy mais comer querrá
O
convent’”. E foi-sse logo e achou un gran portal
que
nunca vira, e disse: “Ai, Santa Maria, val!
Non
é est’o meu mõesteiro, pois de mi que se fará?”
Des
i entrou na eigreja, e ouveron gran pavor
os
monges quando o viron, e demandou-ll’o prior,
dizend’:
“Amigo, vos quen sodes ou que buscades acá?”
Diss’el:
“Busco meu abade, que agor’aqui leixey,
e
o prior e os frades, de que mi agora quitey
quando
fui a aquela orta; u seen quen mio dirá?”
Quand’est’oyu
o abade, teve-o por de mal sen,
e
outrossi o convento; mais des que souberon ben
de
como fora este feyto, disseron: Quen oyrá
Nunca
tan gran maravilla como Deus por este fez
polo
rogo de ssa Madre, Virgen santa de gran prez!
E
por aquesto a loemos; mais quena non loará
Mais
d’outra cousa que seja? Ca, par Deus, gran dereit’é.
pois
quanto nos lle pedimos nos dá seu Fill’, a la ffe,
por
ela, e aqui nos mostra o que nos depois dará”.
“Este
pesar foi por hũa bestiola que muit’amava
el
Rei, que sigo tragia e a que mui ben criava,
a
que chaman donezŷa os galegos, e tirava
con
ela aves das covas e de taes ome vee.
Pero
estas cousas outras muitas e bõas fazia
trebellando
e saltando, onde gran prazer avia
aquel
Rei; e por aquesto tan gran ben lle queria
que
tiia que fezera Deus en dar-lla gran mercee.
E
por esto lle fezera de fust’, en que a guardava,
hũa
arca mui ben feita, e dentro a ensserrava
porque
mal non recebesse, ca muit se receava
do
gato, que ena noite mellor ca no dia vee.
Onde
ll’avêo ũu dia, yndo per hũa carreira,
que
a quis tirar da arca, e com’ela é ligeira,
caeu
ontr’so pes das bestas, e foi en atal maneira
que
el Rei con coita disse: ¡Santa Maria, mercee!
Guarda-me
mia donezŷa que a non perça per morte”.
E
quantos ali estavan ouveron gran desconorte;
ca
lle pose o cavalo del Rey o pe atan forte
sobr’ela,
e el Rei disse: “Ai, varões, quena vee?
Dade-mia
qual quer que seja, sequer viva, sequer morta,
e
conortar-m-ei con ela come quen se mal conorta”
Enton
fez Santa Maria, a que é dos ceos porta,
que
de so o pe saisse viva pola sa mercee.
Enton
quantos aly eran e viron tal maravilla
que
fezo a Groriosa, que é de Deus Madr’e Filla,
en
fazer que o cavalo, que con seu pe tan mal trilla,
nona
matasse (…)
E, por último, aparece nas cantigas de Santa María un cantar de celebración da chegada da primavera ou maia. Á celebración da festa tamén alude unha cantiga profana, de sátira política concretamente, do trobador portugués Pero Gómez Barroso (B 1444), cuxo refrán di “demos-lhi nós ũa maia das que fezemos no maio”, mais o texto que fai parte da obra afonsina supéraa en fermosura e interese e con el acabaremos este paseo:
Ben vennas, Mayo, e con alegria;
poren roguemos a Santa Maria
que a seu Fillo rogue todavia
que el nos guarde d’err’e de folia.
Ben vennas, Mayo.
Ben vennas Mayo, e con alegria.
Ben vennas, Mayo con toda saude,
por
que roguemos a de gran vertude
que
a Deus rogue que nos senpr’ajude
contra
o dem’e dessi nos escude.
Ben vennas Mayo, e con alegria.
Ben vennas, Mayo, e con lealdade,
Ben vennas Mayo, e con alegria.
Ben vennas, Mayo, e con lealdade,
por
que roguemos a de gran bondade
que
senpre aja de nos piadade
e
que nos guarde de toda maldade.
Ben vennas Mayo, e con alegria.
Ben vennas, Mayo, con muitas requezas;
Ben vennas Mayo, e con alegria.
Ben vennas, Mayo, con muitas requezas;
e
nos roguemos a que é nobrezas
en
ssi mui grandes, que nos de tristezas
guard’e
de coitas e ar d’avolezas.
Ben vennas Mayo, e con alegria.
Ben vennas, Mayo, coberto de fruitas;
Ben vennas Mayo, e con alegria.
Ben vennas, Mayo, coberto de fruitas;
e
nos roguemos a que sempre duitas
á
sas merçes de fazer muitas,
que
nos defenda do dem’e sas luitas.
Ben vennas Mayo, e con alegria.
Ben vennas, Mayo, con bõos sabores;
Ben vennas Mayo, e con alegria.
Ben vennas, Mayo, con bõos sabores;
e
nos roguemos e demos loores
aa
que senpre por nos pecadores
rog’a
Deus, que nos guarde de doores.
Ben vennas Mayo, e con alegria.
Ben vennas, Mayo, con vacas e touros;
Ben vennas Mayo, e con alegria.
Ben vennas, Mayo, con vacas e touros;
e
nos roguemos a quen os tesouros
de
Jeso-Cristo é, que aos mouros
çedo
cofonda, e brancos e louros.
Ben vennas Mayo, e con alegria.
Ben vennas, Mayo, alegr’e sen sanna;
Ben vennas Mayo, e con alegria.
Ben vennas, Mayo, alegr’e sen sanna;
e
nos roguemos a que nos gaanna
ben
de seu Fillo, que nos dé tamanna
força,
que sayan os mouros d’Espanna.
Ben vennas Mayo, e con alegria.
Ben vennas, Mayo, con muitos gãados;
Ben vennas Mayo, e con alegria.
Ben vennas, Mayo, con muitos gãados;
e
nos roguemos a que os pecados
faz
que nos sejan de Deus perdõados,
que
de seu Fillo nos faça privados.
Ben vennas Mayo, e con alegria.
Ben vennas, Mayo, con bõo verão;
Ben vennas Mayo, e con alegria.
Ben vennas, Mayo, con bõo verão;
e
nos roguemos a Virgen de chão
que
nos defenda d’ome mui vilão
e
d’atrevud’e de torp’alvardão.
Ben vennas Mayo, e con alegria.
Ben vennas, Mayo, con pan e con vĩo;
Ben vennas Mayo, e con alegria.
Ben vennas, Mayo, con pan e con vĩo;
e
nos roguemos a que Deus minýo
troux’en
seus braços, que nos dé camýo
por
que sejamos con ela festinno.
Ben vennas Mayo, e con alegria.
Ben vennas, Mayo, manss’e non sannudo;
Ben vennas Mayo, e con alegria.
Ben vennas, Mayo, manss’e non sannudo;
e
nos roguemos a que noss’escudo
é,
que nos guarde de louç’atrevudo
e
d’om’êayo e desconnoçudo.
Ben vennas Mayo, e con alegria.
Ben vennas, Mayo, alegr’e fremoso;
Ben vennas Mayo, e con alegria.
Ben vennas, Mayo, alegr’e fremoso;
porend’a
Madre do Rey grorioso
roguemos
que nos guarde do nojoso
om’e
de falsso e de mentiroso.
Ben vennas Mayo, e con alegria.
Ben vennas, Mayo, con bõos manjares;
Ben vennas Mayo, e con alegria.
Ben vennas, Mayo, con bõos manjares;
e
nos roguemos en nossos cantares
a
Santa Virgen, ant’os seus altares,
que
nos defenda de grandes pesares.
Ben vennas Mayo, e con alegria.
Ben vennas Mayo, e con alegria.
Ningún comentario:
Publicar un comentario